Dejan Rakita, Valter.Portal
Dok na šumovitom području Duboštice i Tribije u blizini Vareša firma povezana sa kontraverznim rudarskim poslovima u Bosni i Hercegovini sprema otvaranje novog rudnika i eksploataciju hroma, institucije ove zemlje na sve načine otežavaju pristup informacijama od javnog značaja. U to su se uvjerili građani, aktivisti ali i ekipa Valtera.
Mario Mirčić diplomirani je inženjer šumarstva. U Varešu, gradiću u srcu BiH, živi i radi oduvijek. Dok priča sa novinarima Valtera o rudarenju u ovom kraju podsjeća da je nekada bio vijećnik u opštinskom vijeću Vareša kao i da je tada počeo da postavlja pitanja i traži informacije o novim rudnicima.
Napominje da je jasno da je Vareš oduvijek bio rudarski gradić i da tu nema ništa sporno, da kroz istoriju nikada nije bilo problema sa rudarenjem, ali da problemi sa rudarenjem u Varešu počinju dolaskom tzv invazivnog rudarenja.
„U vrlo kratkom roku kompanije koje učestvuju u tom poslu žele povratiti ono što su uložile ne osvrćući se puno na ono što ostave iza sebe. Mi smo svi očekivali jedan pozitivan zamah da se desi u našoj lokalnoj zajednici koja je ranije bila najviše naslonjena na rudarenje. Ovo sve što je u Varešu napravljeno – napravljeno je radom rudnika Željezare Vareš u prijeratnom periodu, od 1945. do 1990. godine“, priča Mirčić.
On se sjeća i da je Željezara u Varešu prije rata bila temelj razvoja opštine. Danas sa novim rudnicima to nije slučaj, iako su obećanja bila drugačija.
NETRANSPARENTNOST INVESTITORA I INSTITUCIJA
„Na bazi plana kopanja na iskopu 800.000 tona rude, godišnje Varešu ugrubo ostaje oko 2,1 milion. Kantonu ide oko milion, a kompanija najavljuje čisti profit od stotinjak miliona maraka na godišnjoj razini“, napominje Mirčić.
On otkriva da je, dok je bio opštinski vijećnik, uspio „progurati“ prijedlog da se izmjeni koncesiona naknada na način da bi veću (koliko-toliko) korist od rudarenja imala lokalna zajednica. Od tada je prošlo godinu i po, a Vlada Zeničko-dobojskog kantona (ZDK) po tom pitanju nikada se nije oglasila.
Ekolozi, aktivisti i dio javnosti upozoravaju da bi otvaranje novog rudnika hroma u Varešu moglo ostaviti dugoročne posljedice po životnu sredinu ali i zdravlje ljudi u cijeloj regiji. Upozorenja su ozbiljna, ali ih ne prati reakcija nadležnih institucija.
Firma Seven Plus, u vlasništvu Miloša Bošnjakovića, osnovana 2019. godine, krajem maja ove godine obilježila je početak radova na istraživanjima. Tada je javnost prvi put i obavještenja o namjerama kompanije Miloša Bošnjakovića da istražuje, a potom vjerovatno i eksploatiše hrom i prateće minerale na području Duboštice i Tribije u opštini Vareš. Nedugo zatim, polovinom juna ove godine pojavili su se i prvi bageri u Duboštici, koji su počeli da krče šumu prema planiranoj lokaciji geoloških istraživanja.
Mario Mirčić, nekadašnji opštinski vijećnik, tvrdi da netransparentnost prati otvaranje novih rudnika u Varešu, da je tako sa istraživanjima u Duboštici-Tribiji a da je tako bilo i prilikom otvaranja rudnika u Rupicama. Niko nije uvažavao primjedbe građana, mještanima su i od strane investitora i od strane lokalnih vlasti samo davana obećanja.
„U decembru 2019. godine održana je jedna javna rasprava. Bilo je oko 80 stanovnika. Puno više je Bošnjaković doveo svojih zaposlenih da ostvare pritisak“, sjeća se Mirčić.
Mještani su tada iznijeli primjedbe na ekološku studiju. Kantonalno ministarstvo za turizam i okoliš nije uvažilo ni jednu primjedbu i izdali su okolišnu dozvolu investitoru. U toj dozvoli stajalo da se za jalovinski otpad određuju tri lokacije.
Mario Mirčić inisistirao je tada da je riječ o opasnom otpadu, prema kategorizaciji otpada Federacije BiH, ali su u okolišnoj dozvoli samo poredane šifre koje ništa ne objašnjavaju. Ni činjenica da se radi o otpadu koji je potencijalno izrazito opasan po ljudsko zdravlje, a može biti i smrtonosan, nije donosioce odluka natjerala da to objasne stanovništvu.
„U prvoj toj okolišnoj dozvoli 2024. pokušali su to zatamniti i postoje za to šifre, ali ja sam imao pristup tim šiframa i dešifrovao sam ih i ipak sad piše u okolišnoj dozvoli da je riječ o opasnom otpadu“, svjedoči nekadašnji opštinski vijećnik u razgovoru sa ekipom Valtera.
Kakva je u svemu uloga lokalne zajednice koja je, logično, trebalo da bude najviše zainteresovana, ali i ta koja mještanima treba da pruži prve i najvažnije informacije u vezi otvaranja i najava otvaranja novih rudnika?
Lokalne vlasti Vareša su novi projekat istraživanja i potencijalne eksploatacije hroma na lokalitetu Duboštica-Tribija, makar prema izjavama načelnika te opštine Zdravka Maroševića u maju ove godine kada je firma Seven plus ozvaničila početak radova, dočekale sa oduševljenjem. Marošević je tada izrazio želju „da mladi ostanu i grade svoju budućnost u Varešu“.
„Naša opština je potpuno druga strana medalje u ovoj priči. Mi smo svi očekivali da će ljudi stati na našu stranu, ali se okrenula protiv nas. Aktuelni načelnik je između redova rekao da mi njega ne zanimamo i da, ko stane protiv kompanije, stao je protiv njega. Niti imamo pomoć vijeća“, svjedoči Mirčić.
SKRIVANJE INFORMACIJA I KRŠENJE ZAKONA
Pitanja u vezi sa početkom istraživanja na lokalitetu Duboštica-Tribija, radom postojećeg rudnika Rupice, uticajem rudnika i istraživanja na životnu sredinu u regiji Vareša, ali i dozvolama i prihodimakoje opština Vareš ima i može imati od novih rudnika, na adresu načelnika ove opštine poslali smo početkom avgusta ove godine. Odgovori su, nakon više poziva, insistiranja ali i odlaska na lice mjesta pred zgradu opštinske uprave u Varešu, stigli nakon četrdesetak dana. Inače, zakonski rok prema Zakonu o slobodi pristupa informacijama u Federaciji BiH je 15 dana.
Kada je u pitanju preprodaja rudnika Rupice između firmi Adriatic metals i Dundee Precios Metals, u opštini Vareš potvrđuju da opština od tog posla, vrijednog više od dvije milijarde maraka, nema niti jednu marku.
U opštini Vareš tvrde da oni nisu izdavali urbanističke ili druge saglasnosti za puteve i istražne bušotine za rudnik na lokalitetu Duboštica-Tribija.
„Pravno lice ‚SEVEN PLUS‘ d.o.o. Sarajevo je pokrenulo postupak izhodovanja dozvole za sječu stabala/drveća na mjestima gdje to bude neophodno u svrhu formiranja plahormi za bušenje (istraživanje) i izgradnju pristupnih puteva. Planom istraživanja se vodilo računa da se sječa drveća svede na minimum, koristeći šumske goleti, puteve, prorijeđena stabla i sl. Prema projektu, svaka platforma za bušenje zahtijeva prostor površine cca 150 m2, a pristupni putevi su planirani i izvode se koristeći pretežno postojeće šumske puteve. Sve ove aktivnosti se izvode prema projektnoj dokumentaciji usaglašenoj sa JP ŠPD Zeničko-dobojskog kantona. Sječu drveća je izvelo JP ŠPD Zeničko-dobojskog kantona u skladu sa njihovim planovima i izvedbenim projektima i prema našim informacijama na prostoru planiranom za izgradnju plahormi za bušenje i pristupnih puteva do sada je izvršena sječa cca 64,62 m3 drvne mase, na relativno malom prostoru. Sječa drveća/stabala za potrebe geoloških istraživanja će se izvršiti nakon okončanja postupka odobravanja sječe/krčenja koji se vodi“, navodi se, između ostalog, u odgovoru iz opštine Vareš.
Inače, kompanija Seven plus pripremne aktivnosti za geološka istraživanja rude hroma i pratećih minerala na istražnom prostoru Duboštica-Tribija izvodi na osnovu ugovora o koncesiji sa Ministarstvom privrede ZDK.
Ovom ministarstvu poslali smo dvanaest pitanja. Dobili smo opširan, konfuzan i uopšten odgovor.
Uglavnom, u ovom Ministartvu tvrde da su koncesiju Seven plus dodijelili na osnovu važećeg Zakona o koncesijama, da je koncesija data nakon što su saglasnost na to dale lokalne vlasti. Na pitanje hoće li ministarstvo raskinuti koncesioni ugovor s obzirom na odluke Ustavnog suda BiH, Zakon o zabrani raspolaganja državnom imovinom i činjenicu da radovi nisu počeli u predviđenom roku od dvadeset mjeseci, iz kantonalnog ministarstva privrede stiže kratak odgovor „da promjena namjene šumskog zemljišta kao i privremeno korištenje šumskog zemljišta u druge namjene nije u nadležnosti Ministarstva“.
NIKO NE ZNA ŠTA SADRŽI KONCESIONI UGOVOR
Odlukom Ustavnog suda Bosne i Hercegovine U-3/24 utvrđeno je da nije dozvoljena promjena namjene šumskog zemljišta bez adekvatnog pravnog okvira, te s obavezom zaštite državne imovine.
Iz Ustavnog suda BiH nisu odgovorili na pitanja u vezi sa ovom odlukom, a u kontekstu radova na lokalitetu Duboštica-Tribija, odnosno u vezi sa tim da je, prema dostupnim informacijama, u šumskom području na državnom zemljištu u Duboštici započeto izvođenje zemljanih i pripremnih radova (probijanje puteva i iskopi) bez jasno dostupnih saglasnosti i uprkos važećoj presudi Ustavnog suda BiH.
Ni na jedno pitanje poslano na kabinet premijera Zeničko-dobojskog kantona Nezira Pivića nije stigao odgovor ni nakon gotovo dva mjeseca. Odgovore na pitanja nismo dobili ni iz Šumsko-privrednog društva Zavidovići, kao ni iz kompanije Seven plus. Ovoj kompaniji smo pitanja poslali na zvaničnu mail adresu, uzaludni su bili pokušaji stupanja u kontakt sa Milošem Bošnjakovićem, a kancelarije ove kompanije u Sarajevu i Varešu smo zatekli zaključane, bez bilo kakvih vidnih aktivnosti i natpisa sa imenom kompanije.
Iz kantonalne Uprave za inspekcijske poslove ZDK su insistirali, nakon desetak telefonskih poziva i upućenih mejlova, da pitanja pošaljemo poštom, uz priloženu kopiju lične karte novinara. Tvrdili su da ne mogu prihvatiti pitanja upućena mailom jer imaju kadrovskih problema u službi za odnose sa javnošću.
U odgovoru koji su poslali poštom, mjesec i po nakon što smo im prvi put poslali pitanja, iz ove Uprave navode da je kantonalni šumarski inspektor obavio pregled 1. avgusta ove godine na lokalitetu Duboštica-Tribija i konstatovao da se izvode radovi na jednom od pristupnih puteva za koje investitor ima Ugovor o pravu služnosti postignut sa resornim ministarstvom kantonalne vlade.
„Investitor nije u trenutku pregleda radio nikakve istražne radnje niti bušotine a sječu i izvoz šumskih drvnih sortimenata je izvodila brigada JP ŠPD ZDK DOO Zavidovići u okviru projekta kojeg je usvojila 15.7.2025.“, navodi se u odgovoru kantonalne Uprave za inspekcijske poslove.
Koliko se u cijeloj priči oko vareških rudnika zadire u tamnu stranu transparentnosti, pokazuje činjenica da zainteresovana ekološka udruženja nikada na uvid nisu dobila koncesioni ugovor.
„Odlukom Vlade trebalo je da radovi (lokalitet Duboštica-Tribija) započnu u odredjenom vremenskom roku, odnosno potpisan je ugovor. Na žalost mi taj ugovor još uvijek nemamo na uvid zbog toga što je u više navrata ministarstvo privrede zeničko- dobojskog kantona odbilo zahtjeve za pristup informacijama“, priča Davor Šupuković iz udruženja Fojničani.
Šupuković navodi da je od posljednjeg aneksa ugovora, kojim je produžen rok za početak radova, prošlo više od godinu i po. Seven plus, podsjeća, započeo je radove tek sa dodatnim zakašnjenjem od godinu i po, bez bilo kakvih konsekvenci. U udruženju građana Fojničani navode da građani imaju vrlo malo zvaničnih informacija i kada su u pitanju rizici po prirodu i zdravlje ljudi.
„Što se tiče ekoloških rizika, mi apsolutno nemamo nikakve informacije o tom budućem rudniku, što je samo po sebi velika opasnost jer ako nemate informacije onda se nešto krije. Puno toga se krije, puno toga se ne govori javnosti“, ističe Davor Šupuković iz ovog udruženja.
STRAH U DOLINI KRIVAJE
On navodi i da se sve informacije koje budu objavljene javnosti dobiju tek nakon velike borbe aktivista i dugotrajnog insistiranja na objavljivanju informacija od javnog značaja. Tako je bilo sa rudnikom Rupice, tako je i sa Dubošticom-Tribijom. Građanima se, navode u Fojničanima, uglavnom serviraju promotivne informacije preko kompanije i podobnih medija.
Jozo Matošević u vareškoj Željezari je proveo radni vijek. Kraj radnog vijeka dočekao je na mjestu direktora vareškog rudnika. Logično je da je on neko ko o rudarenju i rudnicima na kojima je izgrađena opština nema da kaže ništa loše. Međutim, i on mijenja priču kada je u pitanju novo rudarenje. Netransparentnost i manjak bitnih informacija ključni su problem, smatra nekadašnji direktor Željezare.
Matošević navodi kako su mještanima Vareša prije otvaranja prvog rudnika u Rupicama obećavani evropski standardi kada su u pitanju zagađenje vazduha i život ljudi u gradu, a to da se danas ruda vozi javnim putem daje očigledno postojanje pojačanog zagađenja i da ulice u gradiću „plivaju“ u prašini i blatu. On kaže i da ne može da tvrdi da li i koliko ima aero zagađenja jer nema takvih podataka. Podsjeća da je mještanima prije otvaranja rudnika rečeno kako su izvršena mjerenja postojećeg stanja. Pita ko sada i da li iko to dalje provjerava, ko radi istraživanja kvaliteta vazduha i kome ih šalje.
Jasan je manjak informacija.
„Zašto se ne kontrolira sada ovaj rudnik, zasto se sad nakon godinu dana ne izvrše ispitivanja i uporede sa podacima prije nego sto je rudnik počeo raditi pa da izađu sa konkretnim podacima i kažu šta se desilo ljudima? Nemojte da mi procjenjujemo, postoje instrumenti kojima se to kontrolira, ali to treba da rade društvena zajednica i vlast, a ne mi kao pojedinci“, kaže Matošević.
Ni nova istraživanja sa najavom eksploatacije hroma nisu, očigledno je, prošla test transparentnosti. Tako barem misle mještani ovog gradića.
„Smeta mi što je oko ovoga rudnika sve tajna, ništa nemamo podataka nikakvih, a ako vam niko ništa ne govori, onda vi imate pravo da sumnjate što je to tako. Ja sam summnjičav, dajte podatke, izmjeri, sve je to mjerljivo“, kaže nekadašnji prvi čovjek vareške Željezare.
Šesdesetak kilometara sjeveroistočno od Vareša u Zavidovićima takođe čekaju da vide kakva ih sudbina čeka ukoliko plan za eksploataciju hroma sa istraživanja pređe na kopanje.
Oni strahuju od toga u šta bi zbog eksploataciije hroma mogla da se pretvori rijeka Krivaja koja je žila kucavica cijelog kraja. Takođe, tvrde da nemaju dovoljno informacija o rudnicima, namjerama investitora kao i uticaju na životnu sredinu.
„Problem je što niko nije upoznat s ovim. Sve što se odvijalo vezano za tu koncesiju odvilo se na nivou kantona i opštine Vareš, dakle grad Zavidovići, gradske vlasti apsolutno nisu bile upoznate niti pitane, ni gradjani ni gradske vlasti“, kaže za Valter Besim Gurda iz Sportskog i naučno-istraživačkog kluba ATOM iz Zavidovića.
Gurda navodi da on, zajedno sa ostalim aktivistima iz Zavidovića, pokušavaja preko društvenih mreža da upozna gradjane šta se radi i šta ih čeka. Dio javnosti je, navodi, upravo na taj način i upoznat sa aktivnostima u Varešu. Što svakako nije dovoljno, jer nedostaje institucionalna transparentnost.
„Vjerujte da niko nije upoznat s tim, niko nije upoznat sa obimom mogućih zagadjenja, kao što rekoh, pogotovo investitor pa ni kanton koji je izdao koncesiju, niko nije ni pitao ni obavijestio ni gradsku upravu ni građane Zavidovića, tako da niko nije upoznat sa obimom mogućih Šteta koje bi nastale otvaranjem jednog takvog rudnika“, priča Besim Gurda.
Građani, mještani Vareša ali i regije koja gravitira tom rudarskom gradiću očekuju informacije. Nadaju se da će institucije Bosne i Hercegovine u konačnici, što im je i obaveza, braniti interese građana ove zemlje. Koliko njihove nade imaju uporište u realnosti, sasvim je drugo pitanje.
