Piše: Dragan Maksimović
Eksploatacija uglja u BiH povećana je nekoliko puta u odnosu na prethodne godine. Gotovo sav ugalj odlazi u Srbiju, sa čijeg vrha postoji zahtjev da se što prije obezbijedi pet miliona tona. Svi ćute na propuste.
Krajem prošle godine u izdanju časopisa Nacionalna Geografija za Srbiju objavljena je fotografija koja je na konkursu u kategoriji krajolika osvojila prvu nagradu. Na fotografiji se nalazi selo Medna, u opštini Mrkonjić Grad u Bosni i Hercegovini, koje je prije rata imalo oko hiljadu i po stanovnika, dok je na zadnjem popisu taj broj oko 200.
Deset godina nakon posljednjeg popisa, mještana je još manje, a šačica koja je ostala muku muči sa istoimenim rudnikom mrkog ulja, otvorenim prije godinu dana. To je samo kap u moru eksploatacionog basena u BiH, koji je već mjesecima u nekoliko fokalnih tačaka predmet interesovanja najvišeg vrha vlasti Srbije.
U tom haosu dobijanja dozvola procedure se ili zaobilaze ili se ne kontroliše njihova realizacija na terenu, tako da su mještani sela Medna u svakodnevnom problemu.
„A joj zagadiše nas ovdje. Nećemo ni bašte sijati. Zatrpalo mi gore zemlju jalovinom. Bacili su nešto tamo na banku ali sve je to ništa. Najgore što će nas zagaditi. I rijeka je crna. Došla mi je zemlja do šume, zatrpaće sve. Ko će mafiji ući u kraj“, priča Gojko Dragosavljević, mještanin Medne.
Radovi prije dozvola
Radovi na kopu počinju prije nego što je rudnik dobio Ekološku dozvolu što je suprotno Zakonu o zaštiti životne sredine, zapravo već tokom postupka izrade Studije uticaja na životnu sredinu koja prethodi izdavanju ekološke dozvole. Na sve su ukazivale organizacije civilnog društva, u prvom redu Association Greenways iz Mrkonjić Grada i Centar za životnu sredinu iz Banjaluke, koji su slali dopise ekološkoj, vodnoj i saobraćajnoj inspekciji.
Pored toga, na lokaciji za separaciju duže vrijeme je ilegalno odlagan ugalj i vršena separacija te je tek djelovanjem udruženja investitor ušao u postupak dobijanja Rješenja o ekološkoj dozvoli i za ovu lokaciju, koju je na kraju i dobio.
„Nije bilo, niti sada ima, bilo kakvog obavještenja o radovima i otežanim uslovima u saobraćaju. Noću su upaljeni reflektori koji su usmjereni direktno u vozače koji dolaze iz pravca Mrkonjić Grada“, navode iz ovih udruženja za DW, napominjući da su podnijeli tužbe protiv Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju protiv Rješenja kojim se odobrava studija uticaja na životnu sredinu, Ekološke dozvole, kao i žalbu protiv ekološke dozvole koju je izdala Opština Mrkonjić Grad.
Da investitor nije preduzeo ništa po pitanju zaštite životne sredine, pokazuje i zagađenje potoka Grabovac koji prolazi kroz rudnički kop i uliva se u rijeku Medljanku u neposrednoj blizini.
Teški metali u vodi
„Utvrđeno je da je voda potoka Grabovac u selu Medna teško zagađena. Zagađenje su uzrokovale brojne nepravilnosti u radu rudnika mrkog uglja „Medna“, u kojem se intenzivno vrši eksploatacija od prošle godine. U vodi su pronađene ogromne količine teških metala, a nivo zagađenja u nekim slučajevima prelazi granice uspostavljene čak i za otpadne vode“, podaci su do kojih su došli u pomenutim udruženjima za zaštitu životne sredine.
Tako izmjerena količina gvožđa iznosi 2846 mg/m³, dok je prema Uredbi granica za ovaj parametar manja od 100 mg/m³. U slučaju aluminijuma, izmjereno je 511 mg/m³, a referentna vrijednost treba biti manja od 20 mg/m³. Vode V klase kvaliteta se prema Uredbi karakterišu kao „jako zagađene vode koje se gotovo ne mogu koristiti ni za kakve namjene“.
Iz Inspektorata Republike Srpske poručuju da je u proteklom periodu rudnik mrkog ulja „Medna“ bio predmet kontrole rudarske, ekološke, vodne i saobraćajne inspekcije. Ekološka inspekcija je privremeno zatvorila rudnik u oktobru prošle godine zbog nepostojanja ekološke dozvole. Radovi su u tom periodu izvođeni na osnovu lokacijske dozvole, što se odnosilo na uređivanje terena.
„U sklopu izvođenja radova na lokalnom putu, koji nije predmet ekološke dozvole i površine predviđene za eksploataciju uglja, odgovorno lice je ušlo dijelom i u samu lokaciju, kako bi izvršili nivelaciju lokalnog puta sa eksploatacionim poljem, te su bili primorani da uklone jedan dio uglja u površinskom sloju, koji se nalazio u ovom dijelu površine. Obzirom na utvrđeno, konstatovano je da predmetni subjekat kontrole nije izvršio u potpunosti rješenje inspekcije, po osnovu čega su pravnom licu i odgovornom licu izrečene novčane kazne“ naveli su za DW iz Inspektorata RS.
Druga kazna izrečena je u februaru ove godine, a odnosi se na separaciju uglja pored magistralnog puta M15 Rogolji – Baraći, jer nije postojala ekološka dozvola. Dozvolu je kasnije izdala opština Mrkonjić Grad, ali radovi za to vrijeme nisu prestajali.
Što se tiče zagađenja vode, inspekcija nije pronašla „nikakva zamućenja“, konstatujući da Uredbom o kategorizaciji nisu obuhvaćeni potoci , tako da uzorci nisu ni uzimani.
Međutim, prema Uredbi u članu 29. sve pritoke koje nisu obuhvaćene kategorizacijom prema članu br. 27. i tabelom 7, svrstavaju se u prvu kategoriju čije vode treba da imaju visok status kvaliteta. Takođe, inspektor nije naveo da potoci nisu obuhvaćeni Uredbom, već naveo da nema zagađenja vode.
Paušalne primjedbe
Krajem novembra u posao sa koncesionarom „Medna NV d.o.o“ ulazi firma Drvo-Export iz Teslića, što se slučajno ili ne, poklapa sa dobijanjem svih potrebnih dozvola za nastavak eksploatacije. Ova kompanija kupuje ugalj od investitora i vrši građevinske radove poput „izgradnje pristupnih puteva za rudnik i drugih radova za koje je firma licencirana“. Za DW su iz ove kompanije poručili da su upoznati sa svim inspekcijskim nadzorima ali i sa pritužbama građana. Ističu da je sva površina otkupljena ili uzeta pod zakup, a vlasnici isplaćeni.
„Čak je jedan broj mještana dobio obeštećenje iako nije postojala zakonska obaveza da se tretiraju njihove parcele, ali je to učinjeno da bi se obezbijedila bolja atmosfera i saradnja sa lokalnom zajednicom, što je i postignuto. Te primjedbe su paušalne i u osnovi neopravdane, što su utvrdili i nadležni organi“, rekli su nam u ovoj kompaniji, koja otkupljuje ugalj od firme Medna NV te vrši građevinske radove za njihove potrebe, što znači komplеtnu mehanizaciju i transport do Srbije.
Odbacuju navode nevladinih organizacija o zagađenju, pozivajući se na rezultate inspekcijskih organa ali i na odgovorno ophođenje prema okolini.
Nadležna ministarstva su izdala svu potrebnu dokumentaciju i prije rokova, u čemu ne bi bilo ništa sporno da se na dozvole inače ne čeka i po nekoliko mjeseci.
„Prije nekoliko mjeseci obaviješteni smo da sve treba ići po ubrzanoj proceduri. Ne da se krše zakoni i procedure, ali da kada stigne zahtjev o eksploataciji uglja na teritoriji Republike Srpske za Srbiju, da se procedure dobijanja dozvolila ubrzaju. Tako je dogovoreno na najvišem nivou“, kaže naš izvor iz vrha vlasti RS.
Ministarstvo energetike i rudarstva RS je sa pravnim licem Medna NV iz Mrkonjić Grada zaključilo ugovor o koncesiji na lokalitetu Medna još 2018. godine. Dvije godine kasnije okončana je faza istraživanja, a nakon pribavljanja svih mišljenja ušlo se u postupak dodjele koncesije, nakon čega je Komisija za koncesije dala pozitivno mišljenje. Resorno ministarstvo odobrilo je izvođenje rudarskih radova sredinom prošle godine, a krajem godine i rješenje o upotrebi rudarskog objekta na ovom lokalitetu.
„Vezano za vaš navod da je rudnik na kratko zatvoren 2020. godine, informišem vas da u tom periodu rudnik nije mogao raditi jer nije bila pribavljena potrebna dokumentacija, nego je od strane trećih lica kratko vršena nelegalna eksploatacija, zbog čega je intervenisala Republička uprava za inspekcijske poslove i Ministarstvo unutrašnjih poslova“, kaže za DW pomoćnik ministra za rudarstvo i ekologiju Esad Salčin, koji je prethodno objasnio da su sve procedure za dobijanje dozvola ispoštovane i da je pribavljeno mišljenje svih institucija.
Veliki igrači
„Najveća ironija je što se sve radi po zakonu jer su sada sve dozvole dobijene, a zapravo ništa se ne radi po zakonu. Policija recimo kažnjava vozače radi prljavih točkova, dok s druge strane na magistralnog cesti dnevno stoji parkirano i po stotinu kamiona koji čekaju na utovar uglja čime se ugrožava saobraćaj. Investitor naravno, ostaje nekažnjen. Medna je tipičan primjer kako se ne treba raditi i gdje se svi propisi mogu kršiti.“, kaže Ratko Pilipović, pravnik Centra za životnu sredinu.
Nataša Mazalica, iz organizacije Association Greenways, kaže da kao organizacija ulažu velike napore da se ionako štetni projekti barem dovedu pod zakonske okvire predviđene za zaštitu životne sredine.
„Ovakva eksploatacija ne samo da ne donosi dobrobit lokalnoj zajednici, nego i nepovratno narušava prirodno bogatstvo područja. Sada imamo situaciju da je jedan vodotok pod teškim zagađenjem i gotovo cijelo jedno brdo pod erozijom, ništa se od navedenog nije smjelo desiti“, upozorava Mazalica, ističući kao pozitivnu stranu činjenicu da su se uspjeli izboriti za ekološku dozvolu za jednu lokaciju.
„Ali to nije garant da će se propisane mjere poštovati. I onda se postavlja pitanje koja je poenta davanje dozvola investitorima i kako institucije rade, odnosno za koga,“ pita Mazalica, navodeći da kroz zajednički rad sa drugim organizacijama, poput Centra za promociju civilnog društva (CPCD), imaju podršku u nastojanjima da se zaštiti stanovništvo, čista voda i biljni i životinjski svijet.
Upitna isplativost
Pored ekoloških, upitni su i finansijski uslovi iz cijelog projekta, jer se mnogi podaci ne poklapaju. Prvo, transport uglja vrši se kamionima koji su angažovani iz Srbije, ne samo na ovom kopu, već i u nekoliko kopova u cijeloj BiH, poput rudnika u Gornjem Kamengradu. Drugo, sva mehanizacija koja se koristi je u vlasništvu firmi iz Srbije, čime, ako uzmemo cijenu koštanja tone uglja, odnosno njenu prodajnu vrijednost, dolazimo do svojevrsnog minusa.
„Nismo ovlašteni da u ime koncesionara dajemo podatke o količinama. Primarno tržište za ugalj koji smo mi dalje prodali je u Republici Srbiji. Cijena je dio poslovnog odnosa koji bez saglasnosti naših kupaca ne možemo da iznosimo“, poručuju iz kompanije Drvo export iz Teslića.
U prošloj godini je u Srbiju iz BiH izvezeno oko 900 hiljada tona uglja, a u prva tri mjeseca ove godine preko 300 hiljada tona, što je rastući trend za koji treba reći da je počeo još prije 2022. godine, nakon početka rata u Ukrajini. Tim tempom, iz BiH će do kraja ove godine biti izvezeno najmanje milion i 200 hiljada tona uglja, najviše preko graničnog prelaza Pavlovića most, ako je suditi prema dosadašnjim podacima. Nezvanične informacije pokazuju da se radi samo o dijelu uglja, što se može potvrditi kroz priče vozača kamiona, koji tvrde da ne čekaju ništa sa tovarom iz Medne, nego se propuštaju bez zadržavanja. Tražili smo od Uprave carina Srbije podatke koliko je uvezeno uglja, kako bi uporedili cifre, ali nismo ih dobili. Poređenja radi, u 2021. godini u Srbiju je izvezeno svega 160 hiljada tona uglja.
„Vozači kamiona pričaju da oni jedini ne čekaju. Samo kažu da je ugalj iz Medne i niko ih ne zaustavlja. Ostali čekaju, oni prolaze“, kaže nam mještanin Pecke, nedaleko od Medne, koji je nekoliko puta prisustvovao takvom razgovoru.
„Ne poklapa se ništa. Istraživanja koja sam ja radila govore da ono što prikaže UIO i ono što prikaže Srbija, nema veze s vezom“, kaže ekonomista Svetlana Cenić, navodeći da je nevjerovatno da se angažuju sve firme iz Srbije iz jednostavnog razloga isplativosti.
„Angažuju firme iz Srbije, uništiše puteve, neće željeznicom da transportuju ugalj. Mi treba da saniramo te puteve. Mi smo na gubitku kako god okrenemo“, kaže Cenić, navodeći da UIO svake godine donese odluku da se oslobađaju PDV-a oni što kopaju i transportuju ugalj.
Mizerna koncesiona naknada
Cijena transporta uglja kamionima iznosi 26 evra po toni, podaci su do kojih smo došli tokom ovog istraživanja. Koncesiona naknada u Federaciji BiH po toni je 0,80 maraka, što znači da je naknada po kamionu od 35 tona svega 28 maraka, što dijele opština i kanton. Što se tiče Republike Srpske, koncesionar koji u svom sastavu ima rudnik i termoelektranu koncesionu naknadu za količine uglja koje koristi za proizvodnju električne energije u termoelektrani ne obračunava i ne plaća posebno, već po 0,0033 KM po proizvedenom kilovat-satu električne energije.
Ako koncesionar vrši eksploataciju uglja radi prodaje trećim licima, plaća koncesionu naknadu u rasponu od 0,3 do 3 marke po toni.
Elektroprivreda Srbije, zbog zadnjih nekoliko decenija lošeg vođenja kopova u Kolubari, neće biti u mogućnosti da otvori nove kopove još nekoliko godina, prvenstveno zbog ogromne cijene koštanja tog posla i čišćenja starih kopova.
„Očigledno da je neko prepoznao lukrativnost tog posla sa Bosnom. Samo je pitanje ko na tome zarađuje i da li je oporezovan. Ali što se tiče samog učinka u efikasnosti energetike, to je katastrofa“, kaže Zvezdan Kalmar iz Koalicije za održivo rudarstvo iz Srbije (Mining watch Serbia), dodajući da ako transport uglja po toni košta između 25 i 30 evra, dok stigne u Srbiju pojede svoju vrijednost.
„EPS sada proizvodi gubitke. Kada se na to doda karbonska taksa, čija je evropska vrijednost 80 evra po toni, nama će trebati tri tone tog uglja iz Bosne samo da platimo taksu. To znači da ćemo morati višestruko da podignemo cijenu struje“, kaže Zvezdan, uvjeren da se sve ovo radi za interese užeg kruga ljudi.
Manipulacija
„Sasvim sam siguran da tu postoji ozbiljna ekonomska manipulacija izvlačenja novca. Ljudi nemaju predstavu o kakvim se tu količinama radi. To su milioni tona uglja, koje prevoze na stotine kamiona. Vi zapravo angažovanjem privatnih kompanija isisavate vrijednost iz kompanija i ulivate u privatne džepove“, zaključuje Zvezdan.
Mještani iz zaseoka Medna nisu vjerovatno ni čuli za pobjedničku fotografiju na konkursu Nacionalne geografije sa početka priče, niti im ta nagrada mnogo znači, za razliku od do samo prije par mjeseci netaknute prirode ovog kraja.
„Ja sam tu ovce čuvao, pio vodu sa Grabovca a sad ne znam više ni gdje je to što sam imao. To su staze našeg djetinjstva. Nemam ih više“, kaže mještanin Medne Stojan Dragosavljević na kraju razgovora, pokazujući na lokalitet rudnika.
